اصول طراحی فضاهای بهداشتی

فضاهای بهداشتی، نه تنها بخش‌هایی از ساختمان، بلکه ابزاری برای تعریف کیفیت زندگی و احساس راحتی در محیط‌های داخلی هستند.
حمام و سرویس بهداشتی، این فضاهای حیاتی، به تدریج از مکان‌هایی صرفاً کاربردی به پناهگاه‌هایی برای بازیابی انرژی و آرامش تبدیل شده‌اند. طراحی دقیق و علمی این فضاها، که ترکیبی از مهندسی، زیبایی‌شناسی و روانشناسی محیط است، نقشی بی‌بدیل در ارتقای تجربه ساکنان دارد.

مشاوره تخصصی معماری و دکوراسیون داخلی

پس از مطالعه این مقاله در صورت نیاز به مشاوره تخصصی میتوانید باگروه معماری کارمانی در ارتباط باشید.

طراحی و اجرای تخصصی معماری و معماری داخلی اماکن: مسکونی ● تجاری ● اداری ● ویلا و فضای سبز

۰۵۱۳۷۰۵۸۳۳۲ ۰۵۱۳۷۰۵۸۳۳۳ ۰۹۱۵۲۴۳۹۰۵۸

مشاهده گالری پروژه‌های لوکس

میدان جانباز، برج پاژ، اداری یک، طبقه ۱۰، واحد ۱۰۰۱، مشهد

 

مقدمه

فضاهای بهداشتی در ساختمان‌ها، به عنوان محیط‌های حیاتی برای تأمین راحتی و سلامت ساکنان، نقشی فراتر از رفع نیازهای روزمره ایفا می‌کنند. حمام و سرویس بهداشتی، نه تنها مکان‌هایی برای حفظ بهداشت شخصی، بلکه پناهگاه‌هایی برای بازیابی آرامش و تجدید انرژی در دنیای پرهیاهوی امروز هستند. طراحی این فضاها به شکلی علمی و متعادل، تلفیقی از هنر معماری، مهندسی دقیق و روانشناسی محیط است که می‌تواند تجربه‌ای منحصر به فرد و دلپذیر را برای کاربران ایجاد کند.

در این مقاله، به بررسی اصول کلیدی طراحی فضاهای بهداشتی در معماری پرداخته می‌شود و بر اهمیت رعایت استانداردهای فنی، زیبایی‌شناسی و بهره‌وری در این فرایند تأکید خواهد شد. از منظر کارفرمایان و افرادی که تجربه همکاری با گروه‌های معماری برجسته مانند گروه معماری کارمانی را دارند، مشخص است که موفقیت در طراحی این فضاها مستلزم درک عمیق از نیازهای انسانی و تکنیکی است.

در گروه معماری کارمانی با تکیه بر تجربیات چندین ساله و استفاده از پیشرفته‌ترین روش‌های طراحی، به خلق فضاهایی پرداخته میشود که علاوه بر ارائه کارایی عالی، به عنوان مکان‌هایی برای بازیابی آرامش و بهبود کیفیت زندگی ساکنان شناخته شوند.

اصول بنیادین در طراحی فضاهای بهداشتی

پیش از ورود به جزئیات فنی، درک اصول کلی حاکم بر طراحی این فضاها ضروری است:

• عملکردگرایی (Functionalism): اولین و مهم‌ترین اصل، سهولت استفاده است. چیدمان تجهیزات باید منطقی و بر اساس ترتیب استفاده (مثلاً توالت، روشویی، دوش) باشد تا از تداخل حرکتی جلوگیری شود.
• بهداشت و پاکیزگی (Hygiene): انتخاب مصالح مناسب، تهویه کارآمد و طراحی جزئیاتی که نظافت را آسان می‌کنند، از ارکان اصلی بهداشت محیط است.
• ایمنی (Safety): پیشگیری از لغزندگی، استفاده از تجهیزات استاندارد و برق‌کشی ایمن، به ویژه در محیط مرطوب حمام، اهمیت حیاتی دارد.
• حریم خصوصی (Privacy): موقعیت‌یابی در پلان، عایق‌بندی صوتی مناسب و استفاده از درب‌های استاندارد برای حفظ حریم شخصی کاربران ضروری است.
• زیبایی‌شناسی و آسایش (Aesthetics & Comfort): طراحی فضاهای بهداشتی مدرن فراتر از رفع نیازهای اولیه است. نورپردازی مناسب، انتخاب رنگ‌های آرامش‌بخش و استفاده از المان‌های طراحی زیبا، این فضاها را به مکانی برای بازیابی آرامش تبدیل می‌کند.
• پایداری و بهره‌وری (Sustainability): استفاده از شیرآلات کم‌مصرف، فلاش‌تانک‌های دوگانه و سیستم‌های تصفیه آب خاکستری، گامی مهم در جهت معماری پایدار است.

 

مقدمه‌ای بر طبقه‌بندی و ابعاد فضاهای بهداشتی

فضاهای بهداشتی، شامل حمام، سرویس بهداشتی (مستراح)، دستشویی و فضاهای مرتبط با نظافت، از اجزای حیاتی هر ساختمان به شمار می‌روند. طراحی این فضاها تابع ضوابط و ابعاد حداقلی است که بر اساس نوع کاربری و چیدمان آن‌ها تعریف می‌شود. به طور کلی، فضاهای بهداشتی از نظر طراحی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• فضاهای بهداشتی مستقل: در این مدل، حمام و سرویس بهداشتی هر یک در فضایی مجزا با ورودی مستقل طراحی می‌شوند.
• فضاهای بهداشتی توأم: در این حالت، حمام و سرویس بهداشتی در یک فضای یکپارچه و بدون دیوار جداکننده داخلی ترکیب می‌شوند.

این تقسیم‌بندی، تأثیر مستقیمی بر حداقل ابعاد لازم برای هر فضا دارد.

 

ابعاد و استانداردهای طراحی (بر اساس مباحث مقررات ملی ساختمان)

در این بخش، به بررسی حداقل ابعاد الزامی برای فضاهای بهداشتی در ساختمان‌های مسکونی می‌پردازیم. لازم به ذکر است که این ابعاد، حداقل‌های قانونی و ضروری هستند؛ برای تأمین آسایش کاربر، ایجاد حس دلبازی و سهولت در حرکت، همواره توصیه می‌شود فضایی با ابعاد بزرگ‌تر طراحی گردد.

ابعاد ذکر شده در ادامه، اندازه‌های خالص و داخلی (فاصله تمام‌شده دیوار تا دیوار) هستند.

 

1. حداقل ابعاد فضای بهداشتی (توالت یا حمام) مستقل
   برای یک حمام یا سرویس بهداشتی که به صورت مجزا طراحی می‌شود، حداقل ابعاد داخلی به شرح زیر است:

• حداقل عرض: ۱.۰۰ متر
• حداقل طول: ۱.۲۰ متر
  بنابراین، حداقل فضای خالص مورد نیاز برای یک سرویس بهداشتی یا حمام مستقل، فضایی به ابعاد ۱.۰۰×۱.۲۰ متر است.
• حداقل ابعاد فضای بهداشتی (توالت یا حمام) توأم
  زمانی که حمام و سرویس بهداشتی در یک فضا ادغام می‌شوند و دیوار یا پارتیشنی آن‌ها را از هم جدا نمی‌کند، می‌توان از حداقل طول مورد نیاز کاست. با حذف فضای اشغال‌شده توسط یک دیوار داخلی (حدود ۰.۱۵ متر)، ابعاد حداقلی به صورت زیر تعریف می‌شود:
  • حداقل عرض: ۱.۰۰ متر
  • حداقل طول: ۱.۰۵ متر
    در نتیجه، حداقل ابعاد خالص برای یک فضای بهداشتی توأم ۱.۰۰×۱.۰۵ متر خواهد بود.
• ضوابط ابعاد برای فضاهای بهداشتی دسترس‌پذیر
  طراحی فضاهای بهداشتی برای استفاده افراد دارای معلولیت نیازمند ابعاد بزرگ‌تری است تا امکان حرکت و استفاده ایمن از تجهیزات فراهم شود. حداقل ابعاد داخلی برای چنین فضاهایی ۱.۷۵×۱.۷۵ متر در نظر گرفته می‌شود. این ابعاد فضای کافی برای چرخش ویلچر و نصب تجهیزات کمکی مانند دستگیره‌ها را تأمین می‌کند.

 

حریم بصری و جانمایی فضاهای بهداشتی

حفظ حریم بصری یکی از اصول کلیدی در طراحی فضاهای بهداشتی است. این امر نه تنها به ایجاد احساس راحتی و امنیت برای کاربران کمک می‌کند، بلکه به جنبه‌های فرهنگی و روانشناسی فضای خصوصی نیز ارتباط دارد. گروه معماری کارمانی با توجه ویژه به این جزئیات در طراحی فضاهای بهداشتی، همواره سعی دارد تا از طریق جانمایی مناسب، حریم بصری کاربران را به بهترین نحو حفظ کند.

سرویس‌های بهداشتی (توالت) یکپارچه (توأم) تنها در صورتی مجاز هستند که از فضاهای عمومی مانند نشیمن یا سالن، دید مستقیم به داخل آن‌ها وجود نداشته باشد. در غیر این صورت، یعنی زمانی که امکان دید مستقیم وجود دارد، الزامی است که یک فضای ورودی مجزا (پیش‌ورودی) با درب، به منظور جداسازی و حفظ حریم، طراحی گردد. نصب روشویی در این پیش‌ورودی بلامانع است، به شرط آنکه مانعی برای حرکت یا دسترسی به سایر بخش‌ها ایجاد نکند.

 

جهت توالت نسبت به قبله

علاوه بر این، در جانمایی تجهیزات، ملاحظات فرهنگی نیز باید مد نظر قرار گیرد. به طور مشخص، جهت قرارگیری توالت باید به گونه‌ای باشد که بدن کاربر در هنگام استفاده، در راستای محور قبله (نه رو به آن و نه پشت به آن) قرار نگیرد.

 

جانمایی و الزامات دسترسی به فضاهای بهداشتی

موقعیت‌یابی سرویس بهداشتی در واحدهای مسکونی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای حفظ حریم خصوصی و تسهیل دسترسی عمومی (مانند مهمانان)، ورودی تنها سرویس بهداشتی واحد نباید مستقیماً از فضاهای خصوصی مانند اتاق خواب باشد. جانمایی سرویس بهداشتی در فیلتر ورودی ساختمان یک راهکار مطلوب است؛ در این حالت، درب سرویس باید حداقل ۰.۸۰ متر از درب اصلی ورودی فاصله داشته باشد.

همچنین، بر اساس الزامات دسترس‌پذیری، در واحدهای مسکونی با مساحت ۷۵ متر مربع و بیشتر، پیش‌بینی فضا و تأسیسات لازم برای نصب حداقل یک توالت فرنگی الزامی است تا امکان استفاده برای افراد کم‌توان جسمی-حرکتی فراهم گردد. اگرچه محل دقیق نصب آن مشخص نشده، اما قرار دادن آن در حمام توصیه می‌شود. در واحدهایی که به طور ویژه برای افراد دارای معلولیت طراحی می‌شوند، تمامی سرویس‌های بهداشتی (حمام و توالت) باید مجهز به توالت فرنگی باشند و نیازی به تعبیه توالت ایرانی نیست.

 

ابعاد و الزامات اختصاصی حمام

حداقل ابعاد فضای داخلی حمام، مشابه توالت، ۱.۲۰×۱.۰۰ متر تعیین شده است. با این حال، در صورتی که برای تفکیک فضای دوش، یک محدوده پیش‌ورودی در نظر گرفته شود، یکی از ابعاد فضای دوش (طول یا عرض) نباید کمتر از ۱.۵۰ متر باشد. به منظور انطباق با ضوابط افراد کم‌توان جسمی-حرکتی، توصیه می‌شود در صورت امکان، ابعاد حمام به  ۱.۵۰×۱.۷۰ متر افزایش یابد تا همزمان الزامات دسترس‌پذیری نیز تأمین گردد

 

ضوابط جانمایی حمام در فضاهای خصوصی

جانمایی حمام در داخل فضاهای اقامتی (اتاق خواب) تنها تحت شرایط خاصی مجاز است. مطابق ضوابط، در واحدهای مسکونی که فقط دارای یک فضای اقامت (اتاق) هستند، می‌توان حمام را درون آن اتاق تعبیه نمود. همچنین، در واحدهای با مساحت کمتر از ۷۵ متر مربع و حداکثر دو اتاق خواب، دسترسی به تنها حمام واحد می‌تواند از داخل یکی از اتاق‌ها تأمین گردد.

با این حال، در صورتی که واحد مسکونی دارای حمام‌های متعدد باشد (مانند واحدهای دارای اتاق خواب مستر)، حمام اصلی که مورد استفاده عمومی ساکنین است، باید در فضایی مستقل و خارج از محدوده اتاق‌های خواب جانمایی شود تا دسترسی عمومی به آن بدون ورود به حریم خصوصی فراهم باشد.

 

ضوابط ارتفاع در فضاهای بهداشتی

حداقل ارتفاع خالص در فضاهای بهداشتی (حمام و سرویس بهداشتی) ۲.۱۰ متر تعیین شده است. این ارتفاع باید در تمام نقاطی که کاربر به صورت ایستاده از فضا استفاده می‌کند، تأمین گردد. به طور مشخص، این فاصله از سطح تمام شده کف، لبه وان، یا سطح سکوی زیر دوشی تا پایین‌ترین عنصر سقفی (اعم از سقف کاذب یا سازه‌ای) اندازه‌گیری می‌شود. به عنوان یک استثناء، در فضاهایی با سقف شیبدار، این حداقل ارتفاع می‌تواند تا ۲.۰۵ متر کاهش یابد.

 

نورپردازی و زیبایی‌شناسی

نورپردازی در فضاهای بهداشتی باید لایه‌لایه و هدفمند باشد:

• نور عمومی (Ambient): یک منبع نوری سقفی برای روشن کردن کل فضا.
• نور وظیفه (Task): نورپردازی متمرکز در دو طرف آینه روشویی برای انجام کارهایی مانند اصلاح و آرایش، که از ایجاد سایه روی صورت جلوگیری می‌کند.
• نور تأکیدی (Accent): استفاده از نور مخفی (زیر کابینت روشویی، داخل شلف‌ها) برای ایجاد حس عمق و زیبایی.

انتخاب پالت رنگی مناسب، استفاده از آینه‌های بزرگ برای بزرگ‌تر نشان دادن فضا، و افزودن گیاهان مقاوم به رطوبت، می‌تواند محیطی دلنشین و آرامش‌بخش خلق کند.

انتخاب مصالح (متریال)

انتخاب مصالح مناسب، علاوه بر زیبایی، بر دوام، بهداشت و سهولت نگهداری فضا تأثیرگذار است.

• کفپوش: سرامیک و پرسلان به دلیل مقاومت بالا در برابر آب، لکه و سایش، بهترین گزینه‌ها هستند. استفاده از مدل‌های ضدلغزش (Anti-Slip) برای افزایش ایمنی ضروری است.
• دیوارپوش: سرامیک، سنگ اسلب و پنل‌های ضدآب (مانند ماربل شیت) از انتخاب‌های رایج برای دیوارپوش‌های فضاهای بهداشتی هستند. این مصالح نه تنها غیرقابل نفوذ و قابل شستشو هستند، بلکه در پروژه‌های طراحی شده توسط گروه معماری کارمانی به دقت انتخاب می‌شوند تا زیبایی و دوام فضا را در بلندمدت حفظ کنند.
• سقف: استفاده از سقف کاذب (مانند PVC یا کناف ضد رطوبت MR) علاوه بر زیبایی، دسترسی به تأسیسات را آسان کرده و در برابر رطوبت مقاوم است.
• چینی‌آلات بهداشتی: انتخاب محصولاتی از برندهای معتبر با لعاب باکیفیت، به نظافت آسان‌تر و دوام بیشتر کمک می‌کند.
• شیرآلات: شیرآلات با روکش‌های مقاوم (مانند کروم، نیکل یا PVD) که در برابر خوردگی و رسوب مقاوم هستند، عمر طولانی‌تری دارند. همچنین، مدل‌های اهرمی و هوشمند (چشمی) که در پروژه‌های گروه معماری کارمانی به کار گرفته می‌شوند، به بهداشت و صرفه‌جویی در مصرف آب کمک کرده و در عین حال جلوه‌ای مدرن و شیک به فضای بهداشتی می‌بخشند.

طراحی برای گروه‌های خاص (طراحی در دسترس)

طراحی فضاهای بهداشتی برای سالمندان و افراد دارای معلولیت، نیازمند رعایت الزامات ویژه‌ای است:

• عرض درب ورودی: حداقل ۸۵ سانتی‌متر عرض بازشوی مفید برای عبور ویلچر.
• فضای گردش: تأمین فضای کافی برای گردش ویلچر (دایره‌ای به قطر ۱۵۰ سانتی‌متر).
• دستگیره‌های کمکی (Grab Bars): نصب دستگیره‌های محکم در کنار توالت فرنگی و در محدوده دوش.
• توالت فرنگی: استفاده از توالت فرنگی با ارتفاع نشیمن‌گاه بیشتر (۴۵−۴۸ سانتی‌متر).
• حذف موانع: طراحی حمام بدون آستانه یا لبه (Level-Access Shower) برای ورود آسان ویلچر.
• روشویی: نصب روشویی با فضای خالی در زیر آن برای دسترسی فرد نشسته بر روی ویلچر.

 

الزامات تأسیساتی و اجرایی

جزئیات فنی و تأسیساتی، ستون فقرات یک فضای بهداشتی کارآمد را تشکیل می‌دهند.

الف) لوله‌کشی و فاضلاب:

• شیب‌بندی: کف‌سازی باید با شیب ملایم (حدود ۱ تا ۲ درصد) به سمت کف‌شور انجام شود تا از تجمع آب جلوگیری گردد.
• ونت (هواکش فاضلاب): اجرای صحیح ونت برای جلوگیری از بازگشت بوی نامطبوع فاضلاب به داخل فضا و تخلیه روان فاضلاب، حیاتی است.
• سیفون: استفاده از سیفون‌های استاندارد در زیر روشویی، کف‌شور و خروجی توالت فرنگی برای جلوگیری از نفوذ بو الزامی است.
• لوله‌های آب سرد و گرم: لوله‌ها باید به درستی عایق‌بندی شوند تا از اتلاف انرژی و تعریق لوله‌ها جلوگیری شود.

ب) تهویه مطبوع:

تهویه مناسب برای خروج رطوبت، بو و جلوگیری از رشد قارچ و کپک ضروری است.

• تهویه طبیعی: در صورت امکان، وجود پنجره بازشو بهترین گزینه است.
• تهویه مکانیکی (فن): در صورت عدم وجود پنجره یا برای تقویت تهویه، استفاده از فن (اگزاست فن) الزامی است. توان فن باید متناسب با حجم فضا انتخاب شود (معمولاً با نرخ تعویض هوای ۸ تا ۱۰ بار در ساعت). فن باید به مجرای هوای مستقل یا داکت متصل به بیرون ساختمان هدایت شود.

طبق ضوابط، تأمین نور و تهویه طبیعی برای فضاهای بهداشتی الزامی نیست؛ در صورت عدم امکان نورگیری مستقیم، می‌توان تهویه را به صورت مکانیکی (مصنوعی) از طریق داکت یا کانال تأمین نمود.

ج) عایق‌کاری رطوبتی:

• کف و دیوارهای حمام و سرویس بهداشتی (به ویژه اطراف دوش و وان) باید تا ارتفاع مناسب (حداقل ۱۸۰ سانتی‌متر در محدوده دوش و ۳۰ سانتی‌متر در سایر دیوارها) به طور کامل عایق‌کاری رطوبتی شوند.
• استفاده از متریال‌های نوین مانند عایق‌های پلیمری و نانو در کنار روش‌های سنتی مانند قیر و گونی، دوام و کارایی را افزایش می‌دهد.

د) تأسیسات الکتریکی:

با توجه به حضور همزمان آب و برق، رعایت بالاترین سطح ایمنی الزامی است.

• زون‌بندی ایمنی: فضا به مناطق مختلف (Zone 0, 1, 2) بر اساس فاصله از منابع آب تقسیم می‌شود و تجهیزات الکتریکی باید دارای درجه حفاظت (IP) مناسب برای هر زون باشند.
• کلید و پریز: باید از انواع ضدآب (IP44 یا بالاتر) استفاده شده و در فاصله‌ای ایمن از دوش و وان (خارج از زون ۰ و ۱) نصب شوند.
• روشنایی: چراغ‌های داخل حمام و بالای دوش باید دارای درجه حفاظت بالا (IP65) باشند.
• سیستم محافظ جان (RCD/GFCI): استفاده از کلید محافظ جان برای تمام مدارهای برقی فضاهای بهداشتی الزامی است تا در صورت بروز نشتی جریان، برق به سرعت قطع شود.

 

نتیجه‌گیری

طراحی فضاهای بهداشتی، یک فرآیند چندبعدی است که نیازمند تلفیق دانش مهندسی، هنر معماری و درک عمیق از نیازهای انسانی است. توجه به جزئیات فنی از قبیل ابعاد استاندارد، تأسیسات کارآمد، و ایمنی الکتریکی، در کنار اصول زیبایی‌شناسی مانند انتخاب مصالح و نورپردازی، می‌تواند یک فضای معمولی را به نقطه‌ی عطفی در طراحی داخلی ساختمان تبدیل کند.

کیفیت در کارمانی اتفاقی نیست بلکه شامل دقت در طراحی و اجرا است، دقتی که برگرفته از تجربه، مهارت و دانش فنی بالای اعضای گروه معماری کارمانی است. این گروه با بهره‌گیری از روش‌های نوین، تیم متخصص و مدیریتی کارآمد، توانسته است پروژه‌های طراحی و اجرای فضاهای بهداشتی را با بالاترین سطح کیفیت ارائه دهد.
از منظر مشتریان، گروه معماری کارمانی به عنوان برترین انتخاب در این حوزه شناخته می‌شود، زیرا توانسته است از تمامی ابعاد طراحی، اجرا و مدیریت پروژه، بهترین نتیجه را برای مشتریان تراز اول خود به ارمغان آورد.

برای آشنایی بیشتر با پروژه‌ها و خدمات این گروه، می‌توانید به وب‌سایت www.karmani.net.com و صفحه اینستاگرام @karmani_net مراجعه کنید.